Chłopiec urodził się 26 października 1896 roku w Kamieńcu Podolskim, w polskiej (co tam = katolickiej) rodzinie.

Urodził się w dzień św. Ewarysta, a zatem, ówczesnym zwyczajem dostał imię, które nie było polskim, nawet słowiańskim, ale greckim (Euaristos).

Św. Ewaryst był nie byle kim, bo piątym papieżem, ale imię to sprawiało problemy nie  tylko z jego zdrobnieniem.

I tak, mały Ewaryst stał się Waruszką, a wiele lat później, jego żona, a moja Babcia, Wołynianka, mówiła do niego… Rysiek.

Waruszka miał dwie starsze siostry: Paulinę i Franciszkę (Franuszkę), potem urodziła się kolejna siostra Maryla, i wiele lat później – młodszy brat Bronek.

Rodzina była zasobna, ojciec Antoni, mistrz stolarski, syn powstańca styczniowego Jana, który poległ walcząc pod dowództwem Butkiewicza i przez Butkiewiczów, wraz  z owdowiałą matką opieką otoczony, cieszył się w Kamieńcu szacunkiem.
Pełnił rolę biegłego sądowego w sprawach o niewłaściwe  wykonanie zamówionego mebla, o czym jeszcze kiedyś napiszę.

***

Rodzina była patriarchalna, tradycyjna, polska, katolicka , dbająca o wychowanie i wykształcenie dzieci.

Nauczanie domowe było tym, co podtrzymywało polskość w obcym, wrogim a dominującym otoczeniu.

Konfiskaty po upadku Powstania Styczniowego spowodowały zmniejszenie wagi ekonomicznej (a to była najważniejsza broń Polaków na Podolu) polskiego żywiołu.

Szlachta, która w wyniku Powstania  straciła i majątki, i swych szanowanych przedstawicieli (marszałków),  wywiezionych z Kamieńca, zbiedniała.

Waruszka w domu słuchał (bo dzieci wtedy słuchały dorosłych) opowiadań o wielkości Polski, o jej przewagach (jest takie słowo) triumfach, ale i klęskach.

W domu były polskie książki i czasopisma (granica z Galicją – jak każda  granica, nie była szczelna całkowicie).

Ale bezcennym uzupełnieniem, a nawet pogłębieniem wykształcenia uzyskanego w domu, były -  nielegalne rzecz jasna - komplety.

Komplety były prowadzone w domach prywatnych w formie przypominającej spotkanie towarzyskie.

W domach tych nie było  tablic, ławek czy innego wyposażenia szkolnego, dzieci nie miały zeszytów ani podręczników, lekcje polegały na słuchaniu nauczycielki, oglądaniu albumów, rycin, czytaniu i uczeniu się na pamięć wierszy, czy pieśni  albo fragmentów historii.

Domy, w których odbywało się to  tego tajne nauczanie, zwykle były usadowione w miejscu uznanym za ustronne, a zatem bezpieczne.

Wszystko dobre, co się dobrze kończy.
Pewnego razu, podczas takiej lekcji, dom został otoczony przez żandarmów, którzy wtargnęli do środka, wystraszone dzieci zaczęły płakać, a Waruszka usiłował schować się pod stołem.

Ówczesne stoły w niczym nie przypominały dzisiejszych ich odpowiedników, składających się z kawałka cienkiego blatu na czterech, trzech albo i jednym patyku.

Były to meble masywne, ciężkie, mające wymyślnie skonstruowane postumenty.

10 lat temu, poświęciłem kostrukcji stołu osobny tekst, w którym zawarłem takie zdanie:

Stół, to nie jest jakiś tam mebel. Stół, to jest mebli król! To jest mebel – przez duże M!

Pech chciał, że pod stołem, pod którym próbował schować się malec, te wszystkie drewniane fidrygały były tak umieszczone, że pupa chłopca częściowo wystawała na zewnątrz.

Wtedy Waruszka poznał, co to znaczy dostać nahajką.
Impuls (tak to określmy) był tak silny, że dzieciak wyskoczył z drugiej strony stołu, dopadł  do okna (pokój, w którym odbywała się lekcja był na parterze),  śmignął obok żandarma i rwał pędem do rzeki, która była już zamarznięta, choć lód nie wszędzie  trzymał mocno.

Za chłopcem pobiegł żandarm, Waruszka puścił się po lodzie, jak to często robił w zabawach z kolegami i wiuuu… odjechał ślizgiem .
Żandarm wbiegł na lód, który zaczął pod jego ciężarem wydawać jakieś trzaski, więc Rosjanin ostrożnie się wycofał, zaprzestając pogoni.

Mówimy o zaborze rosyjskim, gdzie wszystko miało swoją cenę.
Dlatego, skoro dowodów prowadzenia wrogiej działalności nie było, a były za to na szczęście pieniądze, które przekazane komu trzeba. spowodowały zaniechanie śledztwa, nikt personalnie (oprócz pupy Waruszki) nie ucierpiał, ale komplety (organizowane w tej formie) się skończyły.

***

I tu pojawia się postać niezwykła, proboszcz katedry kamienieckiej, Piotr Mańkowski:

pochodzący nie z magnatów, ale z bardzo bogatej szlachty podolskiej  (co równało się materialnemu statusowi magnaterii na zachodzie Polski), człowiek wielkiego umysłu i serca, który rozumiał misję kościoła katolickiego na Kresach jako bastionu polskości, bastionu utrzymywanego nie szablą, a mądrą, stanowczą, niestrudzoną pracą na rzecz tamtejszych Polaków.

Waruszkę spotkał wielki zaszczyt – został ministrantem w sławnej, kamienieckiej katedrze.

Proboszcz Mańkowski dbał o to, by katedra była dla Polaków czymś wyjątkowym. Mogłoby się wydawać, że nie było to z jednej strony trudne, bo każdy skrawek jej posadzki, każdy metr podziemi czy ściany były świadkami potęgi Rzeczypospolitej.

Ale dbałość proboszcza przejawiała się i w tym, że troszczył się o należytą oprawę nie tylko wielkich uroczystości, ale i każdej mszy, stąd i duża liczba ministrantów posługujących przy katedrze oraz wszelkie udogodnienia natury - tak to określmy - technicznej.

Tu dygresja, ale istotna:

proboszcz Mańkowski był człowiekiem nie tylko światłym – był wykształconym agronomem, o którego rady ubiegali się okoliczni ziemianie, a Waruszka jadał słynne, uprawiane przez proboszcza pomidory, z których te najsmaczniejsze miały kształt, nazwany kiedyś przez  ordynansa (tak go po wojskowemu ochrzcijmy) proboszcza, prostym a barwnym słowem, którego tu powtarzać nie będziemy  – ale bogatym i szczodrym, co miało dla katedry, Kamieńca i Podola, wielkie znaczenie.

Katedra doznawała bezpośrednio wsparcia tego wielkiego Polaka, który (jak Waruszka nie raz widział), przechadzając się po niej, sprawdzał zawartość puszek na ofiary.
Gdy w którejś skarbonie było mało, sięgał do specjalnej kieszeni pod sutanną,  brał z niej garść monet i … wrzucał do skarbony.

A ministranci byli zapraszani tradycyjnie przez proboszcza na wielkanocne śniadanie.
Ktoś powie, phi! wielka mi rzecz śniadanie!

Tyle, że pod każdym talerzykiem, na chłopca czekała moneta – 5 rubli.
Złota moneta.

Gdy proboszcz postanowił wyposażyć swą ukochaną katedrę w oświetlenie elektryczne, najpierw sprawdził skąd sprowadzić stosowne wyposażenie, następnie wybrał i kupił (za własne pieniądze)  to najlepsze.

Niestety, dowiedział się o tym pop, który zagroził proboszczowi storpedowaniem całego przedsięwzięcia.

Na to Mańkowski, polski, kresowy pan z panów, wziął tego łajzę pod rękę i łagodnym głosem wytłumaczył mu, że nie ma się o co pieklić – wszak on, proboszcz kamienieckiej katedry, zafunduje elektryczność i cerkwi.

I tak się stało.

***

Ale wracajmy do kształcenia polskich dzieci.

Otóż tenże proboszcz (jak napisałem – polski, kresowy pan z panów), w wakacje organizował dla swych ministrantów i nie tylko dla nich, wyjazdy na  – jak byśmy to dziś nazwali – kolonie.
Drabiniaste wozy, wysłane sianem czy słomą, pokryte kilimkami, wiozły chłopców do polskich dworów, gdzie dzieci spędzały czas bawiąc się i… ucząc.

I od kiedy te kolonie organizował Mańkowski (i jego fortuna) nie było mowy o jakiejkolwiek wpadce.

***

W dowód wdzięczności za wszelkie dobro wyświadczone mojemu Dziadkowi, Rodzinie i wszystkim podolskim Polakom, pięknie eksponowaną w kamienieckiej katedrze tablicę poświęconą  proboszczowi Mańkowskiemu (oraz drugą, dedykowaną pierwszemu biskupowi kamienieckiemu „po komunie’, sybirakowi, Janowi Olszańskiemu) ufundowałem ja, Ewaryst Fedorowicz, wnuk Ewarysta Fedorowicza (Waruszki).

 

---

tagi: pieniądze  elity  kamieniec podolski  katedra kamieniecka  biskup piotr mańkowski 

	ewaryst-fedorowicz
	12 lipca 2020 17:43

30     2229    27 zaloguj sie by polubić